از 35 سال پیش، بسیاری از شهروندان کتابخوان اصفهانی هنگامی که از چهارباغ می‌گذشتند، به کتابفروشی واقع در کنار این محوطه تاریخی هم سری می‌زدند و کتابی می‌خریدند؛ برخی هم برنامه منظمی برای خرید هفته‌ای یا ماهانه از این کتابفروشی داشتند. مدتی است که این کتابفروشی تبدیل به رستوران غذاهای آماده شده است. محمد سلطانی که مدیر این کتابفروشی بود، می‌گوید: «پس از حدود 4 دهه به این نتیجه رسیدیم که کار کتاب از نظر اقتصادی جواب نمی‌دهد. کتابفروشی را به جای دیگری منتقل کردیم و جای قبلی را به کاری اختصاص دادیم که صرفه بیشتری داشته باشد.»
کتابفروشی‌های اصفهان این روزها حال و روز خوشی ندارند و اسباب‌کشی کتابفروشی ها از چهارباغ نشانه‌ای از این ناخوشی است. مسئولان فرهنگی اصفهان هم از این وضع باخبرند. مدیرکل فرهنگ و ارشاد استان اصفهان در اواخر آبان امسال گفت: «نقص در توزیع کتاب از مشکلات فرهنگی شهر است به‌طوری که بسیاری از فروشگاه‌های کتاب به اغذیه‌فروشی تبدیل شده‌اند.»
اصفهان یکی از شهرهای مهم منتشرکننده کتاب در ایران است. حدود 150 مؤسسه نشر کتاب در این شهر فعالیت می‌کنند. تعداد کتابخانه‌های عمومی در استان اصفهان نیز پس از تهران، بیشتر از سایر استان‌های کشور است. کتابخانه‌های اصفهان از نظر زیربنا و تعداد کتاب نیز رتبه سوم را میان استان‌های کشور داراست. با این حال، کتابفروشی‌های اصفهان روز به روز کاهش می‌یابد که اگر فکری به حال آنها نشود، امکان این‌که کتابفروشان یکی پس از دیگری به فکر تغییر شغل بیفتند، وجود دارد.
محمد پهلوان‌نژاد، مدیر کتابفروشی «باستان» در مرکز شهر اصفهان، از 22 سال پیش فروشگاه خود را دایر کرده است. او می‌گوید که فروش کتاب در سال‌های اخیر کاهش یافته و فشار اقتصادی وارد بر کتابفروشی‌ها بیشتر شده است. پهلوان‌نژاد در گفت‌وگو با «همشهری» می‌افزاید: «ما کتابهای تاریخی، رمان، روان‌شناسی و کتابهای جدی می‌فروختیم، اما چند سالی است که کتابهای کمک‌درسی و تست کنکور را هم در کنار این کتاب‌ها گذاشته‌ایم. حالا نیمی از حجم فروشگاه ما به کتابهای کنکور و کمک‌درسی اختصاص پیدا کرده است چون خانواده‌ها مجبورند که این کتاب‌ها را بخرند و فروش این نوع کتاب‌ها تضمین‌شده است.»
مشتریان پهلوان‌نژاد اغلب دانشجو، فرهنگی، دانش‌آموز و کارمند هستند. به گفته او، در چند سال اخیر که قیمت کتاب افزایش یافته، از تعداد مشتریانی که به‌طور مرتب از او کتاب می‌خرند، کاسته شده است. مدیر کتابفروشی باستان می‌گوید: «هفته گذشته نوجوانی به فروشگاه آمد و قیمت یکی از کتابهای ویترین را پرسید. از روی ظاهر کتاب گفتم احتمالا 8 هزار تومان است. اما وقتی که آن را از ویترین بیرون آوردیم و دیدیم این کتاب 300 صفحه‌ای 12 هزار تومان قیمت دارد، خودم خجالت کشیدم. بسیاری از مردم اصفهان نمی‌توانند با این قیمت‌ها کتاب بخرند.»
کمبود کتابخانه
وقتی کتاب گران شود، بسیاری از کتابخوان‌ها که جزو طبقه متوسط جامعه هستند و مایحتاج روزانه خانواده را به زحمت فراهم می‌کنند، روی فهرست کتاب‌هایی که باید خریده شود، خط می‌کشند و سعی می‌کنند کتاب را از کتابخانه‌های عمومی امانت بگیرند. با این‌که تعداد کتابخانه‌های عمومی اصفهان در مقایسه با سایر استان‌ها زیاد است، هنوز شمار کتابهای موجود در مخزن کتابخانه‌ها به رقم قابل‌قبولی نرسیده است. براساس استاندارد کتابخانه‌های عمومی، باید به ازای هر شهروند 5 جلد کتاب در کتابخانه‌های عمومی وجود داشته باشد، اما این نسبت در اصفهان 3/0 کتاب برای هر شهروند است. به گفته غلامرضا یاوری، مدیرکل کتابخانه‌های عمومی اصفهان، این استان به 350 کتابخانه عمومی دیگر با 3 میلیون کتاب نیاز دارد که فراهم کردن این امکانات 10 میلیارد تومان اعتبار می‌خواهد، در حالی که بودجه کتابخانه‌های استان اصفهان امسال 400 میلیون تومان بوده است.
اکنون از جمعیت 5 میلیون نفری استان اصفهان، فقط 130 هزار نفر عضو حدود 260 کتابخانه استان هستند که این رقم نشان‌دهنده استقبال کم از کتابخانه‌هاست. البته این بی‌رونقی در کل کشور وجود دارد و منحصر به اصفهان نیست. نبود کتابهای تازه انتشار یافته و چاپ اول در کتابخانه‌های عمومی و همچنین نبود تنوع در محتوای کتاب‌ها از دلایل استقبال نکردن شهروندان از کتابخانه‌هاست. بنابراین اکنون بسیاری از کتابخوان‌ها نه می‌توانند از کتابخانه‌های عمومی استفاده کنند و نه حاضرند قیمت کتابهای عرضه شده در کتابفروشی‌ها را بپردازند. بنابراین به‌تدریج اقتصاد کتاب راکد و از میزان کتابخوانی کم می‌شود. فشار بر کتابفروشی‌های اصفهان با دریافت مالیات از صاحبان فروشگاه‌ها بیشتر از پیش می‌شود. براساس مصوبه مجلس، کتابفروشی‌ها از دادن مالیات معاف هستند، اما تعدادی از مدیران فروشگاه‌های کتاب در اصفهان می‌گویند که سازمان امور مالیاتی استان، هر سال از آنها مالیات طلب می‌کند.
مصیبت افست‌فروش‌ها
گران شدن کتاب، باعث به‌وجود آمدن شغلی به نام افست‌فروشی در اصفهان شده است. صاحبان این شغل که میان فروشندگان قدیمی کتاب به افست‌فروش معروف شده‌اند، بسیاری از کتابهای روز بازار را بدون هیچ مجوزی با چاپ افست دوباره چاپ می‌کنند و با قیمتی ارزان‌تر می‌فروشند. مدیر فروشگاه کتاب باستان در اصفهان می‌گوید: «این افراد که اغلب جوانند و هیچ علاقه‌ای هم به کتاب ندارند، به آسانی کتابهای روز بازار را می‌فروشند و شکایت ما هم تا به حال به جایی نرسیده است. یک بار حتی به پلیس اماکن مراجعه کردیم و با ماموران نیروی انتظامی به فروشگاه‌های آنان رفتیم، اما همچنان بدون ترس به کار خود ادامه می‌دهند.»
پهلوان‌نژاد می‌افزاید: «چاپ کتاب‌ها به‌صورت افست نوعی سرقت محسوب می‌شود، به ناشر اصلی و نویسنده کتاب ضربه جبران‌ناپذیری می‌زند و به‌تدریج فروشندگان واقعی کتاب را هم دلسرد می‌کند.» او در پاسخ به این سؤال که چرا با وجود این همه مشکل هنوز از کتابفروشی دست نکشیده است، می‌گوید: «من سال‌هاست که در کار فروش کتاب بوده‌ام و به نوعی آلوده کتاب شده‌ام، اما خیلی از همکارانم پس از سال‌ها کتابفروشی دست از این کار برداشته‌اند و کاربری مغازه خود را تغییر داده‌اند.» این روزها تبدیل کتابفروشی وحدت به رستوران، به نمادی برای بیان وضع وخیم کتابفروش‌ها در اصفهان بدل شده است. این کتابفروشی به زیرزمین یک پاساژ در خیابان چهارباغ اصفهان منتقل شده است و البته همچنان پابرجاست، اما دیگر جلوه سابق را ندارد.
محمد سلطانی، مدیر کتابفروشی وحدت، به «همشهری» می‌گوید: «جوانان این روزها زیاد دنبال کتاب نیستند. کتاب هم کمتر چاپ می‌شود، آنهایی هم که چاپ می‌شود، گران است. در حالی که قدرت خرید مردم کمتر شده است. هیچ کس هم ما را تشویق نمی‌کند و حمایتی در کار نیست. بنابراین طبیعی است فروشگاهی را که موقعیت تجاری بهتری دارد، به کار دیگری اختصاص می‌دهیم و کتابفروشی را به جای کم‌خرج‌تری منتقل کنیم.» سلطانی درباره جای قبلی کتابفروشی می‌افزاید: «احتمالا آن جا را خراب می‌کنیم و یک ساختمان چند‌طبقه به جایش می‌سازیم. در نظر دارم که یک طبقه آن ساختمان را به کتاب اختصاص بدهم.» سلطانی56ساله که از 8 سالگی مشغول حرفه کتابفروشی بوده است، با این‌که درآمد فروش کتاب پاسخگوی هزینه‌هایش نیست، نمی‌تواند در نقشه‌هایی که برای آینده کشیده است، جایی برای کتاب باز نکند.
